بررسی تطبیقی جایگاه انسان در ادیان مختلف (سید اکبر حسینی قلعه‌ بهمن)

حجت‌الاسلام والمسلمین سیداکبر حسینی قلعه‌بهمن، استاد حوزه و دانشگاه، شامگاه ۲۶ مهر در نشست علمی «بررسی تطبیقی جایگاه انسان در نظام هستی از منظر ادیان»، که از سوی مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد، با بیان اینکه ادیان مختلف مانند بودا، مسیحیت، یهودیت، زرتشت و اسلام درباره اینکه انسان چه جایگاهی در عالم هستی دارد دیدگاه‌های مختلفی دارند، گفت: در آئین هندو انسان خلاصه کتاب هستی و آفرینش است؛ یعنی هر چیزی در هستی وجود دارد به نوعی در انسان هم وجود دارد؛ اگر در هستی امور مادی وجود دارد، در انسان هم هست و اگر امور معنوی وجود دارد، در انسان هم هست.

جایگاه انسان در آئین بودا و هندو

وی افزود: انسان در این نگاه یک موجود عادی نیست، بلکه آینه کل عالم هستی است و از جایگاه و شأن رفیعی هم برخوردار است؛ ولی در آئین بودا همه موجودات هستی در هم تنیده و مرتبط با هم و در یک مرتبه هستند و نمی‌توانیم بگوییم موجودی بالا قرار گرفته و دیگری در مرتبه مادون است، بلکه هر موجودی می‌تواند با دیگری مرتبط باشد. بنابراین اینکه گفته شود انسان موجودی برتر از موجودات دیگر است سخن نابجایی است و انسان وقتی دچار مشکل است که خودش را بالاتر می‌بیند، لذا تلاش کرده تا انسان از آن توهم پایین بیاید.

حسینی قلعه‌بهمن تصریح کرد: در این نگاه همه موجودات بدون استثنا، از عالم بالا به پایین آمده و همگی هم دوباره باید به عالم بالا بروند. پس نمی‌توان گفت که یک موجودی گل سرسبد است و انسان موجودی متمایز و با استعداد و دارای قابلیت‌های خاص است.

جایگاه انسان در آئین زرتشت

وی اظهار کرد: آئین زرتشت در میان مخلوقات عالم برای انسان جایگاه خاصی در نظر گرفته است؛ در این آئین دو خلقت خوب و بد داریم و در خلقت بد، اهریمن، شیطان و موجودات شرور قرار دارند؛ یعنی طایفه‌ای از موجودات هستند که خلقت بد دارند و گروهی هم هستند که مخلوقات خوب هستند، مانند ایزدان و از جمله مخلوقات خوب انسان‌ها هستند؛ البته انسان در بین این مخلوقات خوب شاهکار خلقت است و جایگاه خاصی دارد. در آفرینش عالم همه موجودات مگر دو موجود از آب آفریده شده‌اند؛ یکی انسان و دیگری فرشته.

این پژوهشگر تصریح کرد: براساس این آئین، گوسفند خلق شده تا به انسان در از بین بردن اهریمن کمک کند؛ یعنی خدا ابتدا اهریمن سپس آب، بعد زمین، گیاه، گوسفند و در نهایت مرد پرهیزکار را خلق کرده و وظیفه مرد پرهیزکار جنگیدن با اهریمن و یاری‌دادن به اهورامزدا است. اگر انسان مسیر درستی را طی کند و پرهیزکار باشد، در مسیر صحیح خودش و خلقت قرار می‌گیرد.

جایگاه انسان در یهودیت

وی با اشاره به جایگاه انسان در یهودیت، گفت: یهودیت را باید از دو نظر مورد بررسی قرار دارد؛ یکی عهد عتیق و دیگری تلمود. در عهد عتیق انسان مخلوقی است که از فرشته مقام پایین‌تری دارد ولی در همان جایگاه هم تاج کرامت بر سر او نهاده شده و موجود دون‌پایه نیست و حاکم بر مخلوقات دیگر است. وقتی داستان آفرینش را در سفر پیدایش ملاحظه کنیم، این امر مشهود است.

حسینی قلعه‌بهمن اظهار کرد: عهد عتیق برای نشان دادن ارزش انسان تاکید کرده که خدا آدم را به صورت خود آفرید؛ یعنی شبیه خودش خلق کرد و همین باعث اعتبار و اقتدار انسان در عالم آفرینش است. همانطور که خدا قدرت تصرف در عالم را دارد انسان هم می‌تواند این‌گونه باشد. البته چون انسان قرار است در مادون تصرف کند، باید همراه مادون باشد. لذا یک عرصه او هم خاک است.

این پژوهشگر بیان کرد: نوشته‌های عهد عتیق مقداری شبیه اسلام است؛ گرچه تفاوت هم داریم؛ ما انسانیت و هویت انسان را به روح می‌دانیم، ولی آنها انسان را مرکب می‌دانند؛ یعنی اگر یک جزء مرکب منتفی شود، کل او منتفی خواهد شد. بنابراین در بحث حیات بعد از مرگ لنگ می‌زنند، زیرا انسان وقتی جسمش از دست رفت و مرد، دیگر انسانی وجود ندارد که بخواهد در قیامت، مؤاخذه و یا پاداش داده شود. به همین دلیل یهودیان به خصوص امروزی‌ها می‌گویند که برای دنیای خودت کار کن و اگر توصیه به خیرات هم در میان باشد، برای منفعت دنیوی آن است و به حیات اخروی بسیار کم توجه می‌کنند.

وی اضافه کرد: در آثار تلمودی نگرش دیگری را شاهد هستیم. در این آثار انسان از جایگاه بالاتری نسبت به عهد عتیق برخوردار است و حتی از جایگاه ملائکه هم بالاتر می‌رود. منظور از این نگاه این است که یک انسان یهودی بالاتر از ملائکه است نه همه انسان‌ها در همه ادیان. در تلمود بیان شده که انسان برترین موجود است لذا پاداش و مجازات برای انسان است و خدا آدمی را با ویژگی‌های برتر آفریده است.

نگاه برتری‌طلبی یهودیان

حسینی قلعه‌بهمن با بیان اینکه تلمود به نحوی تفسیر عهد عتیق است ولی اضافاتی هم دارد، اظهار کرد: یهودیان خود را قوم برگزیده می‌دانند و در کتابشان آمده است که شما پسران یهوه، خدای خود هستید. پس خویشتن را برای مردگان مجروح نکنید، زیرا تو برای خدایت یهوه، مقدس هستی و یهوه تو را برای خود برگزیده است. در این عبارات با صراحت بیان شده که خدا یهود را برای خود آفریده و برگزیده است. در این نگاه قوم بنی‌اسرائیل را مقدس شمرده شده‌‌اند.

این پژوهشگر با اشاره به جایگاه انسان در مسیحیت، تصریح کرد: مسیحیت دیدگاهش را همانند یهودیت قرار داده و همانند آنها نظر می‌دهد، یعنی انسان مخلوقی دون فرشتگان و بالاتر از سایر موجودات است و نیز قرار است بر سایر مخلوقات عالم حاکم شود؛ البته به تدریج مسیحیان راه خود را از یهودیت جدا کردند و جایگاه دگرگونه به انسان دادند؛ یعنی گفتند که همه عالم خلق شده تا انسان بتواند از امکانات عالم استفاده و آن را مسخر خود قرار دهد و سروری کند و در نهایت مسیری برای جریان‌یافتن رحمت الهی شود. در نگاه جدید، حتی فرشتگان هم برای خدمت به انسان خلق شده‌اند.

نگاه مسیحیت به انسان

وی افزود: این قصه از نگاه آنها برای زمانی است که انسان خلق شد ولی وقتی دچار عصیان و از باغ خارج شد جایگاه خودش را از دست داد؛ جایگاهی که قرار بود انسان مانند خدا حکومت کند تبدیل به موجودی گناهکار شد و این موجود مانند کسی است که ته چاه افتاده و چون استخوانهایش شکسته آنقدر ضعیف شده است که نمی‌تواند خودش را از چاه بیرون بیاورد و به همین دلیل جای خود را از دست داده است.

حسینی قلعه‌بهمن اظهار کرد: البته انسان با این سقوط به انتهای کار نرسیده و با آمدن فرزند یگانه خدا یعنی عیسی(ع) و ایمان به او انسان می‌تواند به جایگاه اولیه خود برسد؛ یعنی بالاتر از فرشتگان هم برود. بنابراین از نگاه مسیحیت، دو مرحله داریم؛ ابتدا خلقت انسان در جایگاه والاست که بر اثر گناه این جایگاه از او سلب می‌شود، ولی با تولد عیسی(ع)، کسانی که به او ایمان بیاورند می‌توانند خود را به جایگاه اولیه برگردانند.

این پژوهشگر تصریح کرد: از نگاه اسلام، انسان موجودی دوساحتی است ؛یعنی هم عنصر مادی و ابزاری یعنی جسم و بدن دارد و هم عنصر معنوی و روحانی یعنی روح. او نه مانند فرشته است که جسم ندارد و نه مانند حیوانات است که عقل ندارند و این دو ساحت جایگاه ویژه‌ای به انسان داده است.

نگاه قرآن به انسان

وی افزود: از نظر اسلام، انسان خلیفه خداوند است که در آیات ۳۰ به بعد بقره به آن اشاره شده است؛ همچنین مسئله دیگر دارابودن بالاترین ظرفیت علمی بین همه مخلوقات است. انسان ظرفیت خودشناختی دارد و می‌تواند خداوند را در حد صفات و اسماء بشناسد و انسان از منظر اسلام، امانتدار خداوند است و خدا امانتی را پذیرفت که آسمان و زمین از پذیرش آن ابا داشتند. خداوند هم نعمات زمین و آفرینش را برای انسان خلق کرد و آن را مسخر او گردانید.

حسینی قلعه‌بهمن بیان کرد: قرآن کریم انسان را با کرامت ذاتی خلق کرده و ظرفیتی به انسان داده که به سایر مخلوقات نداده است؛ خدا انسان را با این مسئله تکریم کرده است که برخی آن را به قوه عقل تعبیر و تفسیر کرده‌اند. همچنین انسان موجودی است که در سرشت او کمال‌طلبی قرار دارد و برخلاف سایر موجودات که سکون را می‌پذیرند، او این سکون را نمی‌پذیرد و هرقدر جلوتر برود راه برای او باز است و محدودیتی وجود ندارد.

این پژوهشگر تصریح کرد: قطعا در این نگاه، انسان در میان مخلوقات جزء فرشتگان برتر است؛ البته فرشتگان چون موجودات مجرد هستند و به دلیل عبادت دائمی، از انسان بالاترند، ولی انسان ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند از فرشته هم بالاتر برود و انسان کامل واجد چنین رتبه‌ای است، کمااینکه در بحث معراج رسول‌الله هم مطرح است که ایشان تا جایی صعود کرد که جبرئیل توان رفتن نداشت. ظرفیتی که خدا به انسان داده این است که به صورت اکتسابی می‌تواند مسیری را با اختیار طی کند و بالاتر از فرشته قرار بگیرد.