تعریف قیاس اقترانی و استثنائی در منطق

پرسش: تعریف قیاس اقترانی و استثنائی در منطق؟

پاسخ: قیاس مجموعه‌اى فراهم آمده از چند قضیه است که به صورت یک واحد در آمده و به نحوى است که لازمه قبول آنها قبول یک قضیه دیگر است.[۱] مثال: هر انسان حیوان است (قضیه ی اول)؛ هر حیوان جسم است (قضیه دوم)؛ پس هر انسان جسم است.(نتیجه)

تقسیم‌ قیاس

‌قیاس در یک تقسیم اساسى، به دو قسم: اقترانى و استثنائى، منقسم مى‌گردد.

هر قیاسى مشتمل بر حداقل دو قضیه است؛ یعنى از یک قضیه قیاس تشکیل نمى‌شود. به عبارت دیگر، یک قضیه هیچ گاه مولّد نیست؛ دو قضیه آن گاه قیاس تشکیل مى‌دهند و مولّد مى‌گردند که با نتیجه مورد نظر بیگانه نباشند.[۲]

قیاس اقترانی

اقترانى منسوب به اقتران است. مى‌گویند قیاس اقترانى، و مقصود از آن، قیاسى است که «نتیجه یا نقیض نتیجه در آن، بالفعل موجود نباشد، بلکه به نحو بالقوه موجود باشد.[۳]

به عبارت واضح‌تر: نتیجه، گاهى به صورت پراکنده در مقدمتین موجود است؛ یعنى هر جزء (موضوع و یا محمول در حملیه، و مقدّم یا تالى در شرطیه) در یک مقدمه قرار گرفته است، و گاهى یک جا در مقدمتین قرار گرفته است. اگر به صورت پراکنده در مقدمتین قرار گیرد «قیاس اقترانى» نامیده مى‌شود:

آهن فلز است (صغرى)؛ هر فلزى در حرارت منبسط مى‌شود (کبرى)؛ پس آهن در حرارت منبسط مى‌شود (نتیجه).[۴]

قیاس استثنایی

اگر قیاس به نحوى باشد که «نتیجه» یک جا در مقدمتین قرار گیرد - با این تفاوت که با کلمه‌اى از قبیل: «اگر»، «هر زمان» و یا «لکن» یا «امّا» توأم است - چنین قیاسى را «قیاس استثنائى» گویند. مثلًا ممکن است چنین بگوییم: اگر آهن فلز باشد در حرارت منبسط مى‌شود؛ آهن فلز است؛ پس در حرارت منبسط مى‌گردد یا مثالی دیگر: اگر عمل به سحر مطلقا حرام باشد، آموزش آن هم باید حرام باشد. لکن آموزش سحر، حرام نیست پس عمل به سحر در بعضی موارد جایز است.

پانویس

۱. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۵، ص ۸۵، صدرا، تهران.

۲. مجموعه آثار ، ج ۵، ص ۸۹.

۳. صلیبا، جمیل؛ صانعی دره بیدی، منوچهر، فرهنگ نامه فلسفی، انتشارات حکمت.

۴. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۵، ص ۸۹.

منبع

پایگاه اسلام کوئست