تحلیل دکتر حمید ایماندار از برنامه «زندگی پس از زندگی»

تحلیل دکتر حمید ایماندار از برنامه «زندگی پس از زندگی»

Analysis of Dr. Hamid Hamid from "Life After Life" Show

دکتر حمید ایماندار، عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز گفت: قرآن کریم جدا شدن روح از بدن را به «توفّي» تعبیر می‌کند که در دو قالب مرگ و خواب می‌تواند رخ دهد و از این منظر، تجربه عالم روح به واسطه سنخ تجربیات دیگری از جنس برنامه «زندگی پس از زندگی» آمده، قابل توجیه است.

تجربیات نزدیک به مرگ یکی از جذاب‌ترین سوژه‌های روز در تمام دنیاست. از آنجایی که انسان تنها موجود زنده‌ای است که از مرگ آگاهی دارد، همواره به این حقیقت می‌اندیشد. این دغدغه ی فکری البته در ادیان آسمانی حل شده و به خصوص در اسلام و در قرآن، زندگی پس از مرگ به روشنی توضیح داده شده و هر مسلمانی می‌داند که بسته به اعمال نیک و بد خود حتی در چه شرایطی در آخرت به صورت جاودانه به حیات خود ادامه خواهد داد.

«زندگی پس از زندگی» برنامه‌ای تلویزیونی با همین سوژه و موضوع به تهیه‌کنندگی، نویسندگی، پژوهش و اجرای عباس موزون است. با وجود گذشت تنها سه سال از زمان پخش فصل اول این برنامه و در همین مدت زمان کوتاه، به یکی از پربیننده‌ترین برنامه‌های تولیدی صداوسیما تبدیل شده است.

به جهت بازخورد خوب و مثبت این برنامه و بازتاب گسترده‌ای که بین مخاطبین داشته است، گفتگوها و مطالب متعددی در خصوص این برنامه از رسانه‌های مختلف تولید و منتشر شده است که هرکدام از زوایای مختلف به ابعاد نظری و پژوهشی موضوع این برنامه پرداخته‌اند. در همین خصوص خبرگزاری فارس نظر دکتر حمید ایماندار استاد قرآن و عضو هیات علمی دانشگاه شیراز را جویا شد تا توضیحاتی مفصل از نگاه قرآن به این موضوع داشته باشد. حاصل این گفتگو در ادامه پیش روی شما مخاطبین گرامی قرار می‌گیرد:

بسمه تعالی

چند سالی است مستند زندگی پس از زندگی میهمان خانه‌های مردم شده و موافق و مخالف از تأثیر بی‌بدیل آن بر محافل دین‌شناسی و فضای دین‌مداری آحاد جامعه سخن می‌گویند. در این حین سخن گفتن از نقاط ضعف و قوت این برنامه با هدف آسیب‌شناسی و ارائه رهنمود به مخاطب و برنامه‌ساز مطلوب می‌نماید تا ضمن بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت نوپدید این مستند آسیب‌های احتمالی در حوزه دین‌ورزی عام و خاص شناسایی و تمهید گردد.

نگارنده از منظر مبانی دین شناسی معرفت شناسی روانشناسی و جامعه شناسی اجمالا نکاتی را در خصوص نقاط قوت و آسیب‌های احتمالی این برنامه موفق یادآور شده؛ گاه تبیین مسئله و موضوع نموده و تفصیلات را به مجال دیگر و تبیینات عالمانه محققان این حوزه احاله می‌دهد.

۱. شهودات از منابع کسب معرفت است که برای شهودگر حجیت دارد اما باید توجه شود تجربه‌های مطرح در برنامه در راستای تشریع دینی بیان نمی‌شود به این معنا که بنا نیست با استناد به این شهودات چیزی به معرفت دینی این جهانی و فرا این جهانی اضافه و یا از آن کاسته شود.

نکته دیگر اینکه شهودات تجربه‌گران در این برنامه را بایست به مثابه ظهور ید قدرت الهی در جهان هستی تفسیر نمود که در بستر آن فضای مادیگری و غفلت از عوالم غیبی در عصر حاضر شکسته شده و مخاطب به وجود شگفت آور و تأثیر بی‌بدیل محاسبات عالم روح و مجردات در عالم ماده آگاه می‌شود. به تعبیر قرآنی خداوند متعال نشانه‌های خود را پیوسته در وجود و پیرامون انسان ارائه می‌نماید تا حقانیت خود و دین را بر او اثبات نموده و اتمام حجت نماید(۱) و لذا باید از این منظر باید به تجربیات تجربه‌گران نگریست.

اعتبار این دریافت‌های شهودی نیز به تواتر کم‌نظیر و مشترکات غیرقابل انکار تجربیات تجربه‌گران و همچنین عدم امکان توجیه مادی، بیولوژیکی و فیزیکالیستی این شهودات بوده که خود موید وجود و تاثیر عوالم روحانی و غیبی در ساحت این جهان مادی است.

۲. برنامه به روشنی مدعایی در خصوص شهود عالم برزخ و قیامت توسط تجربه گران ندارد لذا نقد ناقدان در عدم موافقت میان برخی شهودات تجربه‌گران و آنچه در منابع دینی در مورد احتضار، حضور ملک الموت و مانند این‌ها آمده پذیرفتنی نیست به عبارتی تجربه‌گران لایه‌هایی از عالم غیب و جهان روحانی را درک کرده‌اند نه برزخ یا مرگ را.

۳. قرآن کریم جدا شدن روح از بدن را به توفی تعبیر می‌کند که در دو قالب مرگ و خواب می‌تواند رخ دهد(۲) و از این منظر تجربه عالم روح به واسطه سنخ تجربیات دیگری از جنس برنامه «زندگی پس از زندگی» آمده قابل توجیه و ممکن بوده و وقوع آن بهترین علت در امکان آن است.

۴. دل‌نگرانی برخی محققان مبنی بر محوریت یافتن این چنین تجربیاتی در دین‌شناسی و دین‌ورزی عام و خاص البته قابل درک است اما نباید به این دلیل از تاثیرات بی‌بدیل این شهودات که اعتبار دینی آن‌ها نیز به عنوان مویدات عالم روح و نه منبع تشریع دین قابل توجه است دست کشید؛ به ویژه اینکه فضای هیمنه رسانه‌ها در عصر حاضر بشر را به تجربه‌گری‌های بی‌پایان و تنوع‌طلبی دیداری و شنیداری و شهودی سوق داده و از این منظر داغ شدن توجه به این تجربیات قابل توجیه و حاکی از حکمت بالغه و لطف بی منتهای الهی در هدایت بشر است که از دریچه رسانه و تجربیات دیداری و شهودی به عنوان مهمترین ابزاری که بشر امروز با آن خو گرفته هدایت و تذکر آفرینی را برای او رقم می‌زند. فضای حضور پردامنه در شبکه‌های اجتماعی، اقبال نداشتن عامه مردم به دین ورزی استدلالی، فاصله گرفتن عموم و حتی قشر فرهیخته از کتب کلامی و فلسفی و دینی و میل به مطالعات روزنامه‌وار و سطحی همه و همه ضرورت استفاده از ظرفیت نوپدید مستند زندگی پس از زندگی را یادآور می‌شود.

۵. ابعاد علمی چنین تجربه‌هایی باید مد نظر محافل علمی و دینی قرار گرفته و به علاوه به جای تکیه بر جزییات و تفاصیل مطرح شده از سوی تجربه‌گران به مشترکات و قدر متیقن‌ها اکتفا نمود.

۶. از منظر روانشناسانه فضای غفلت و تغافل سیطره یافته بر جهان امروز که او را در موضع بیطرفی و یا معارضه با دین قرار داده اقتضا می‌کند از هر دو بعد هشدار آمیز و انذاری دین و جنبه امید آفرینی و تبشیری آن بهره‌برداری شود که به نظر می‌رسد هر دو رویکرد در تجربیات تجربه‌گران برنامه «زندگی پس از زندگی» وجود داشته و توانسته تاثیرات خود را بر مخاطبان با سطوح دینداری مختلف بگذارد.

۷. اینکه گاه گفته می‌شود انتظارات و پیش فرض‌های تجربه‌گران بر نوع تجربه آن‌ها موثر بوده یک مغالطه محسوب می‌شود شوکه شدن برخی تجربه‌گران با سطوح اخلاقی و دینی ضعیف از تجربیات دردناک نشان می‌دهد تصورات آن‌ها از نظام حاکم بر هستی و عدل الهی درست نبوده و آن‌ها به عدم صحت پیش‌فرض‌های ذهنی خود در خلال این تجارب پی‌برده و غالبا به دیندارانی معتقد تحول یافته‌اند‌.

نکته دیگر اینکه مخاطب مسیحی گاه از رویت مسیح سخن می‌گوید و مخاطب شیعی از رویت و مصاحبت معصومین(ع) فلسفه این امر سخن گفتن خداوند با فضای معهود ذهنی و سطح فکری مخاطب است که اقتضای حکمتش به شمار می‌آید لذا نقطه عطف تجربیات مبتنی بر اخبار از عالم غیب، تذکر آفرینی و تقویت دین‌باوری تجربه‌گر و مخاطبان است که در دایره متناسب معرفتی آن‌ها رخ می‌دهد.

۸. پلورالیزم اخلاقی می‌تواند آسیبی برای این سنخ برنامه‌ها تلقی گردد اینکه هر کسی با هر باور و رفتاری ولو معارض با دین و اخلاق لاجرم تجربه‌ای دل‌انگیز و فوق‌العاده را گزارش کند می‌تواند به تساهل اخلاقی منجر شود. البته تجربیات دردناک خیلی از تجربه‌گران اجازه تصدیق پلورالیزم اخلاقی را نمی‌دهد در عین حال تضاد قطعی این باور با قطعیات دینی که عدالت خداوند در پاداش نیکوکار و مجازات بدکار را بیان می‌کند اجازه قبول برخی شهودات این چنینی را نخواهد داد و در این معدود موارد باید به صحت اصل تجربه و صدق گزارش تجربه گر تردید نمود.

۹. تأیید ضمنی سکولاریسم اخلاقی از دیگر آسیب‌های احتمالی به شمار می‌آید. عمده تجربیات تجربه‌گران حاکی از محوریت و حضور خداوند و عدالت و لطف او در تجربه هاست از این جهت نتیجه قطعی برآیند تجربیات تجربه‌گران این است که رعایت حق‌الناس و تعامل شایسته با مردم و حتی حیوانات و طبیعت لازم اما کافی نیست و در کنار آن رعایت حقوق الهی همچون خداپرستی و دینداری هم بایسته و بلکه اولویت نخست به‌شمار می‌رود به ویژه اینکه موافقان سکولاریسم اخلاقی در تایید مسلک خود- مانند اینکه بدون خداباوری مهربان باش و تنها حقوق مردم را پاس بدار -به حقایق غیبی و عوالم روحانی توجهی ندارند و از این جهت نمی‌توان تجربیات تجربه‌گران را موید اخلاق بدون خدا دانست.

۱۰. در نهایت اینکه باید سهم حضور چنین برنامه‌هایی در رسانه که از قضا واجد اعتبار ومقبولیت دینی و مردمی هستند با ملاحظات فوق مشخص شود تا تلقی انحصار دین دانی و دین ورزی بر شهود و تجربه و فراغت از استدلال‌گرایی حادث نشود. تزریق ترس افراطی و بی‌وجه به مخاطب و یا امیدواری غافلانه نیز نباید خروجی برنامه باشد و موجب رقم زدن تشویشات روانی و یا سستی در انجام مناسک دینی و اخلاقی گردد.

۱۱. برخی دین‌ستیزان که مترصد شبهه‌افکنی در باورهای عموم هستند از ابراز و القای شبهات حول رد محتوایی این برنامه فروگذار نکرده‌اند که عمده آن‌ها به سبب عدم ملاحظه‌ دقیق، منصفانه و به دور از غرض ورزی بوده است با این حال در گوشه‌هایی از برنامه ضمن مصاحبه با دانشمندان برجسته محقق در حوزه تجربه‌های نزدیک به مرگ در سطح جهان علمیت و واقعیت این تجربیات و تفوق ادله علمی و تجربی موافقان بیان شده و توجیهات مادی و فیزیکالیستی در رد مدعیات این برنامه تا کنون راه به جایی نبرده است، که اگر این چنین نبود شاهد حجم مضاعف‌تری از محتوای علمی و به دور از سطحی‌نگری در مخالفت با این برنامه در بستر شبکه‌های اجتماعی بودیم.

۱۲. «زندگی پس از زندگی» برای دین‌مداران امکان تصوری دقیق و عینی از احوالات مرگ و برزخ و عالم روح، مطرح در منابع دینی را ممکن و میسر نموده است چیزی که بدون توجه به شهودات این چنینی مقدور نبود. از این منظر نیز زندگی پس از زندگی با عینی‌سازی مقولات ماورایی ایمان به غیب را در دل و جان مومنان تقویت نموده و برای سست دینان و یا بی‌دین‌ها نیز ذهنیت امکان وجود عالم روح را عینیت بخشیده است.

امید است با نظرداشت آسیب‌های احتمالی مطرح در سطور پیشین شاهد استمرار هوشمندانه برنامه‌هایی از این دست در تقویت دین‌باوری و اخلاق‌مداری عام و خاص باشیم.

پانوشت:

سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ ۗ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ فصلت ۵۳ .۱

ما آیات (قدرت و حکمت) خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان کاملا هویدا و روشن می‌گردانیم تا ظاهر و آشکار شود که خدا (و آیات حکمت و قیامت و رسالتش همه) بر حق است. آیا همین حقیقت که خدا بر همه موجودات عالم پیدا و گواه است کفایت (از برهان) نمی‌کند؟

۲. اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا ۖ فَیُمْسِکُ الَّتِی قَضَىٰ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَیُرْسِلُ الْأُخْرَىٰ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى ۚ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ زمر (۴۲)

خداست آن که وقت مرگ ارواح خلق را می‌گیرد و آن کس را که هنوز مرگش فرا نرسیده نیز در حال خواب روحش را قبض می‌کند، سپس آن را که حکم به مرگش کرده جانش را نگاه می‌دارد و آن را که نکرده (به بدنش) می‌فرستد تا وقت معیّن (مرگ). در این کار نیز ادله‌ای (از قدرت الهی) برای متفکران پدیدار است.