اِبن بابَوَیه (شیخ صدوق)

ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابَوَیْه قمی معروف به شیخ صَدوُق و اِبنِ بابَوَیْه (زادهٔ ۳۰۶ ـ درگذشتهٔ ۳۸۱) از علمای شیعه در قرن چهارم هجری قمری و از عالمان علم حدیث است.

علی بن بابویه صدوق اول، پدر او بود.

زندگی

او در حدود سال ۳۰۶ در قم متولد شد. تولدش با آغاز نیابت حسین بن روح سومین نایب خاص حجت بن حسن هم‌زمان بوده‌است.

پدر صدوق علی بن حسین بن موسی بن بابویه، از فقهای شیعه و در زمان حسن عسکری و حجت بن حسن می‌زیسته و مورد احترام آنان بوده‌است.[۲] (هر دو پدر و پسر معروف به ابن بابویه و صدوقَین هستند)

دربارهٔ تولد صدوق در کتاب‌های شیعه آمده‌است که پدر او بعد از گذشت ۵۰ سال از عمرش، دارای فرزند نشده بود. از این رو برای حسین بن روح سومین نائب حجت بن حسن نامه می‌نویسد و از او تقاضا می‌کند که درخواست او را به حجت بن حسن برساند. در جواب این نامه، حجت بن حسن برای پدر صدوق می‌نویسد: «از خداوند خواستم دو پسر روزیت کند که وجودشان، خیر و برکت باشد.» از این رو وی «متولد به دعای امام زمان» نیز خوانده می‌شود.[۳]

وی از طرف رکن الدوله دیلمی پادشاه ری به آن شهر دعوت شد و در آنجا اقامت گزید و نزد آن پادشاه شیعی و وزیرش صاحب بن عباد با احترام می‌زیست و ریاست روحانی شیعیان عصر به او واگذار شد. وی سپس به شهرهای خراسان، ماوراءالنهر، نیشابور، بلخ و بخارا سفر کرد و به منظور حج و زیارت به حجاز و عراق رفت و در شهرهای کوفه و بغداد، علمای دینی از معلوماتش استفاده کردند و سپس به ایران بازگشت و در سال ۳۸۱ هجری در ری درگذشت.[۴] صدوق ابن بابویه قمی به خاطر فشار حکومت در سخت‌گیری بر شیعیان، زندگی در قم برایش مشکل شد و به طرف یکی از روستاهای بلخ، که ساکنان آن همه شیعه بودند، مهاجرت کرد و شیعیان با گرمی از او استقبال نمودند و از او تقاضای نوشتن کتاب فقهی کردند و او نیز کتاب معروف خود، من لایحضره الفقیه، را در این روستا تألیف نمود.[۵][۶]

شیخ مفید از مشهورترین شاگردان اوست. او نهایت احترام را نسبت به استادش شیخ صدوق رعایت می کرد و هر جا از او نقل قول یا روایتی کرده، تعبیر «رحمه الله» را به کار برده است.[۷] اما در رساله های شیخ مفید آمده که وی شیخ صدوق را فردی ناقص‌العقل و ضعیف‌الرای خوانده‌است.[۸]

نخستین کسی که ابن بابویه را صدوق نامیده ابن ادریس حلی است، ولی پس از وی تا زمان شهید اول، علامه مجلسی، این لقب شهرت نداشته‌است.[۹]

استادان

صدوق استادان زیادی داشته‌است، عبدالرحیم ربانی شیرازی ۲۵۲ تن از آن‌ها را نام برده‌است که گروهی از آن‌ها در زمره مشاهیر بوده عبارتند از:

پدرش علی بن بابویه قمی
محمد بن حسن ولید قمی
احمد بن علی بن ابراهیم قمی
علی بن محمد قزوینی
جعفر بن محمد بن شاذان
جعفر بن محمد بن قولویه قمی
علی بن احمد بن مهریار
ابوالحسن خیوطی
ابوجعفر محمد بن علی بن اسود
ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی
احمد بن زیاد بن جعفر همدانی[۱۰]
برخی از استادان او کسانی همچون عبدالواحد ابن محمد نیشابوری، حاکم بیهقی و محمد ابن عمر ابن جعابی هستند.[۱۱]

شاگردان

صدوق به دلیل مسافرت‌های فراوانی که به شهرهای مختلف داشته، شاگردان بسیاری پیدا کرده بود؛ بنابر این تعداد شاگردان وی را صدها تن نوشته‌اند. بزرگ‌ترین شاگرد او شیخ مفید است که خدمات بسیاری به دین اسلام و مذهب تشیع نمود. غیر از شیخ مفید، به نام برخی از علمای معروفی که شاگرد صدوق محسوب می‌شده‌اند به عنوان نمونه اشاره می‌شود:[۱۲]

شیخ مفید
حسین بن عبیدالله غضائری
حسین بن علی بن بابویه قمی (برادر شیخ صدوق)
ثقةالدین حسن بن حسین بن علی بن موسی بن بابویه (برادرزاده شیخ صدوق)
حسن بن محمد قمی (مؤلف تاریخ قم)
علی بن احمد بن عباس نجاشی (پدر نجاشی، صاحب رجال)
سید ابوالبرکات علی بن حسن جوزی حسینی حلی
ابوالقاسم علی بن محمد بن علی خزاز
ابوزکریا محمد بن سلیمان حمرانی
ابوجعفر محمد بن علی الاسود
هارون بن موسی تلعکبری
سید مرتضی علم‌الهدی

آثار

شیخ طوسی نوشته‌است که شیخ صدوق ۳۰۰ جلد کتاب تألیف کرده‌است[۱۳] و نجاشی ۱۹۸ کتاب از وی نام برده‌است.[۱۴] برخی از مهم‌ترین آثارش عبارت‌اند از:

من لایحضره الفقیه(برای کسیکه به فقیه دسترسی ندارد) (دومین کتاب از کتب اربعه)
علل الشرایع (دربارهٔ فلسفه احکام و علت تشریع آن‌ها است)
کمال الدین و تمام النعمة (دربارهٔ اثبات وجود امام دوازدهم شیعیان و غیبت طولانی او از نظر عقلی و نقلی)
التوحید
الخصال الممدوحه و المذمومه[۱۵]
الأمالی (مجالس) [۱۶]
عیون اخبار الرضا
صفات شیعه
مصادقه الاخوان
اثبات ولایت علی
معرفت
گوهر گمشده یا مدینه العلم
المقنع در فقه
معانی الاخبار
مشیخته الفقیه
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال[۱۷]
الاوائل
الاواخر
المناهی
دعائم الاسلام
اثبات الوصیة
المصابیح
التاریخ
المواعظ
التقیه
الناسخ و المنسوخ
الباطل العلو و التقصیر
السر المکتوم الی الوقت المعلوم
مصباح المصلی
الهدایه فی الاصول والفقه
المواعظ و الحکم
تعداد زیادی در فضیلت برخی اعمال و بعضی از ماه‌ها
تعداد زیادی رساله در موضوعات مختلف فقهی و غیر آن
چندین کتاب در فضایل پیامبر و امامان و برخی از اصحاب
کتاب‌های متعدد در بیان زهد پیامبر و امامان
و چندین کتاب در پاسخ به سؤال‌های مردمی
کتاب مدینة العلم

درگذشت

وی پس از گذشت هفتاد و پنج سال از عمرش، در سال ۳۸۱ در شهر ری درگذشت[۱۸] و در شهر ری مدفون گردید که بعدها گورستان ابن‌بابویه در اطراف آن ساخته شد.