الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (شیخ مفید)

اَلْإرْشاد فی مَعْرفة حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد (تألیف: ۴۱۱ق) معروف به «الارشاد» کتابی کلامی تاریخی به زبان عربی درباره تاریخ اهل بیت(ع)، نوشته ابو عبدالله محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی معروف به شیخ مفید متوفای ۴۱۳ هجری قمری از متکلمان و فقهای برجسته شیعه است. این کتاب در دو بخش تشکیل شده که بخش اعظم آن به شرح حال و ذکر فضایل امام علی(ع) و شرح زندگانی امام حسین(ع) و واقعه کربلا اختصاص دارد.

به دلیل اهمیت و جایگاه این کتاب، پژوهش‌های فراوانی درباره آن صورت گرفته است.

کتاب «الإرشاد» تاریخ زندگانی ائمه اطهار(ع) است که شیخ مفید با توجه به روایاتی که در اختیار داشته جمع آوری نموده است. شیخ مفید در این کتاب به فضایل اهل بیت(ع) و یاران آنان نیز اشاره دارد.

ارزش و اعتبار کتاب
کتاب الإرشاد از معتبرترین منابع روایی شیعه درباره تاریخ ائمه(ع) به شمار می‌آید و بسیاری از منابع مهم شیعه که به زندگانی ائمه پرداخته‌اند، این کتاب را مستند خود قرار داده‌اند. این کتاب از مصادر بحارالانوار بوده[۱] و بهترین کتاب برای دستیابی به منابع اولیه شیعه درباره زندگانی و فضایل ائمه(ع) است. آقا بزرگ تهرانی در «الذریعة الی تصانیف الشیعة» درباره کتاب می‌نویسد:

«این کتاب درباره زندگانی دوازده امام(ع) است. بعد از شیخ مفید هر کس در این باره کتابی نگاشته، این کتاب را مستند خود قرار داده است».[۲]

انگیزه نگارش

شیخ مفید این کتاب را به درخواست یکی از شیعیان نگاشته است. وی در آغاز کتاب می‌نویسد: «من بنا به درخواست شما در این کتاب نام ائمه هدی علیهم السلام و تاریخ زندگانی آنها و محل قبر و حرم آن بزرگواران را آورده ام. همچنین به بخشی از روایات، درباره‌شان و مقام آن امامان معصوم نیز اشاره دارم، تا عقیده شما به دین از روی آگاهی و شناخت باشد».[۳]

تاریخ نگارش

شیخ مفید کتاب «الإرشاد» را در سال ۴۱۱ق یعنی دو سال قبل از وفاتش نگاشته است.[۴]

شیوه نگارش

شیخ مفید در کتاب الإرشاد همانند یک کتاب تاریخی عمل نموده و به بیان حوادث تاریخی پرداخته است. علاوه بر آن، این کتاب، یک کتاب عقیدتی نیز به شمار میآید زیرا در آن به بسیاری از عقائد شیعه اشاره شده است. همچنین مؤلف در این کتاب مانند کتابهای روایی، مطالب را با ذکر سند آورده و این کار ارزش و اعتبار آن را بالا برده است.

مفید، کتابش را در یک مقدمه و دوازده باب به تعداد ائمه شیعه(ع) تنظیم کرده است بخش عمده و بیشترین حجم کتاب پیرامون امیر مومنان(ع) است و پس از آن زندگانی دیگر امامان معصوم(ع) نقل می‌گردد. در ذیل هر باب از سه تا سیزده فصل را با عناوین مختلف مربوط به مسائل تاریخی عام (حوادث مسلمانان)، مسائل تاریخی هر امام (ولادت، سرگذشت و شهادت)، فضائل، اصحاب، کلمات و خطبه ­ها، اولاد، فضیلت زیارت، کرامات و معجزات، و مناظرات و احتجاج­‌های آن بزرگواران منعقد ساخته است.[۵]

محتوای کتاب

باب اول شامل: علی(ع) کیست؟، در باب اخبار و فضائل و مناقب و کلمات حکمت آمیز و معجزات و آثار برجسته علی(ع)، پاره‌ای از سخنان علی(ع)، فرزندان علی(ع) و تعداد آنان.
باب دوم شامل: امام حسن(ع)، فرزندان امام حسن(ع).
باب سوم شامل: امام حسین(ع)، فضائل حسین و زیارت و ذکر مقتل و مصائب او.
باب چهارم شامل: امام سجاد(ع)، تاریخ ولادت و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات و سبب شهادت و محل دفن، بخشی از اخبار و فضائل آن حضرت، اسامی و عدد فرزندان حضرت سجاد(ع).
باب پنجم شامل: امام باقر(ع)، تاریخ ولادت و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و هنگام وفات و سبب شهادت و محل قبر، احوال برادران آن حضرت، فرزندان حضرت باقر(ع) و اسامی و عدد آن ها.
باب ششم شامل: امام صادق(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و هنگام وفات و محل دفن، فرزندان و بخشی از فضائل و اخبار او، بخشی از اخبار و گفتار حضرت صادق(ع).
باب هفتم شامل: امام کاظم(ع)، فرزندان و تاریخ تولد و ادله امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات، بخشی از فضائل و مناقب و حالاتی که دلیل بر برتری او بر دیگرانست، سبب رحلت حضرت ابوالحسن(ع) و بخشی از اخبار مربوط به آن و علت دستگیری آن حضرت و محبوس کردن ایشان، فرزندان و بخشی از اخبار مربوط به آنان.
باب هشتم شامل: امام رضا(ع)، تاریخ میلاد و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات و مرقد و عدد فرزندان و مختصری از اخبار آنان، بخشی از خصوصیات و فضائل حضرت رضا(ع)، علت رحلت حضرت رضا(ع) و أخبار وارده در آن.
باب نهم شامل: امام جواد(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت و مدت خلافت و عمر و سبب وفات و مرقد مطهر و عدد فرزندان و بخشی از فضائل و اخبار او، بخشی از اخباری که دلیل بر امامت اوست مخصوصا آنها که مشتمل بر تصریح و اشاره پدر بزرگوارش بوده، مناقب و دلائل و معجزات حضرت جواد(ع).
باب دهم شامل: امام هادی(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت و بخشی از اخبار و فضائل و مدت خلافت و عمر و علت وفات و محل قبر و عدد فرزندان و بخشی از اخبار مربوط به آن، تصریح به امامت و اشاره به خلافت آن حضرت، بیان اخبار و براهین و بینات حضرت هادی(ع)، ورود حضرت امام(ع) از مدینه به سامرا.
باب یازدهم شامل: امام عسکری(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت، اخباری که مشتمل بر تصریح و اشاره پدر اوست به خلافت و امامت حضرت عسکری(ع)، بخشی از اخبار و فضائل و معجزات حضرت عسکری(ع)، رحلت حضرت عسکری و مرقد مطهر و فرزند بزرگوار او.
باب دوازدهم شامل: حضرت مهدی(عج)، تاریخ میلاد و دلائل امامت و بخشی از اخبار و غیبت و آئین او در هنگام ظهور و مدت دولت الهیه او، معجزات و خوارق عادات حضرت ولی عصر(عج)، علائم و مدت ایام ظهور و بیانی از سیرت و طریقه فرمانروائی و برخی از اموری که در هنگام دولت او پیدا میشود.

نسخه‌های خطی

نسخه‌ای در کتابخانه مرعشی نجفی که تاریخ نگارش آن ۵۶۵ق است. این نسخه، با نسخه فضل الله راوندی در سال ۵۶۶ق مقابله شده است.
نسخه‌ای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی که تاریخ نگارش آن ۵۷۵ق است. این نسخه با نسخه مولانا امام ضیاءالدین، مقابله گردیده است.
نسخه‌ای در کتابخانه سید حسین شیرازی که تاریخ نگارش آن به قرن هفتم قمری برمی‌گردد.

پژوهش‌های پیرامون کتاب

این کتاب بارها ترجمه، شرح و تلخیص شده است.

ترجمه‌ها

تصویر شرح و ترجمه کتاب توسط محمدباقر ساعدی خراسانی
این کتاب نخستین بار بدستور شاه سلیمان صفوی توسط محمد مسیح کاشانی معروف به ملا مسیحا با عنوان «التحفة السلیمانیة» به فارسی ترجمه شده است.[۶]

الارشاد توسط دکتر هوارد به انگلیسی ترجمه و در لندن به چاپ رسیده است.

کتاب الارشاد توسط محمدباقر بهبودی و محمدباقر ساعدی خراسانی تصحیح و ترجمه شده است. یکی از ترجمه‌های این کتاب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی صورت گرفته است.

شروح و تلخیص‌ها

شرح الإرشاد، نوشته سیدمحمدباقر بن زین العابدین دستغیب حسینی شیرازی (م بعد ۱۰۹۲ ق).
شرح الإرشاد، (احتمالا با نام) التحفة السلیمانیة که توسط شیخ سلیمان کاشانی نوشته شده است.
المستجاد من کتاب الارشاد تألیف علامه حلی که ابوالخیر محمودبن عیسی بن رفیع (م بعد ۹۸۲ ق) آن را تنظیم کرده است.[۷] [۸]

چاپها

این کتاب در دو جلد به زبان عربی، به وسیله کنگره جهانی هزاره شیخ مفید قم، در سال ۱۴۱۳ق در قطع وزیری چاپ و منتشر شده است. چاپ حاضر به وسیله مؤسسه آل البیت تحقیق شده و بر آن مقدمه‌ای نوشته‌اند.

پانویس
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص۲۷.
تهرانی، الذریعة، ج ۱، ص۵۱۰.
مفید: الارشاد، ۱۴۱۴ق، مقدمه کتاب.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، مقدمه کتاب.
مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، فهرست کتاب.
تهرانی، الذریعه، ج ۳، ص۴۴۲.
فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانه آیت الله گلپایگانی، ۱۳۵۷ش، ج۱، ص۲۷۶. ج ۲، ص۹.
الذریعة، ج ۱۳، ص۸۱. ج ۲۱، ص۳.
منابع
تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
مفید، محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، مفید، ۱۴۱۴ق.
فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانه آیت الله گلپایگانی، قم، خیام، ۱۳۵۷ش.
کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.

موضوعات مرتبط: علوم قرآن و حدیث ، حدیث
برچسب‌ها: ارشاد شیخ مفید , شیخ مفید , قاموس الرجال , محقق شوشتری , علم رجال دکتر مصطفوی | Dr. Mostafavi...