ابوالعباس احمد بنمحمد بنسعید هَمْدانی (۱۵ محرم ۲۴۹-۷ ذیقعده ۳۳۲ق)، مشهور به اِبْن عُقْده ، محدث شیعی و پیرو مذهب جارودیه (از فرق زیدیه). در میان امامیه مقبولیت داشته و بخش عمدهای از اصول شیعه توسط او روایت شده و احادیث بسیاری از او در کتب اربعه وارد شده است.
عُقده لقب پدر وی است که از وراقان (صحاف و نسخهبردار) و معلمان کوفه بود. خاندان او از طریق ولاء عتق با بنی هاشم (ظاهراً شاخه عباسی آن) و نیز با قبیله هَمْدان (شاخه سبیع) خویشاوند بودهاند[۱] و شهرت ابن عقده به هَمْدانی به همین جهت بوده است.
در کوفه و بغداد
ابن عقده بیشتر عمر خود را در کوفه گذرانده و بنا به تصریح شاگردش ابن جعابی تنها ۳ بار به بغداد سفر کرده است.[۲] نظر به اینکه ابن عقده در سفر خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع حدیث کرده است[۳] نخستین سفر وی به بغداد احتمالاً در فاصله ۲۶۶-۲۷۱ق بوده است.
سفر دوم وی به بغداد که در آن از احمد بن یحیی صوفی (درگذشت۳۰۶ق)[۴] استماع حدیث کرده،[۵] طبعاً پیش از ۳۰۶ق /۹۱۸م صورت گرفته است و این امر با اطلاعاتی که ابن جعابی در مورد سفر دوم به دست داده است سازگاری دارد.[۶] این سفر پیش از ۳۱۸ق یعنی سال وفات یحیی بن صاعد[۷] پایان یافته، زیرا در این تاریخ ابن عقده به کوفه بازگشته بوده است.[۸]
درباره سفر سوم وی به بغداد گزارش شده که در ۳۳۰ق در جامع رصافه و مسجد براثا حدیث گفته است.[۹]
مذهب
ابن عقده مذهب جارودیه (از فرق زیدیه) داشت و تا پایان عمر بر آن پایدار بود.[۱۰] پدر وی نیز زیدی مذهب بوده است.[۱۱] ابن عقده در مسجد براثا در ملأعام احادیثی در طعن شیخین روایت میکرده که موافق تعالیم جارودیه است، با این همه حتی روایت حدیثی در فضیلت عثمان به وی نسبت داده شده است.[۱۲]
جایگاه در علم حدیث
حافظ احادیث
ابن عقده در حفظ حدیث زبانزد بود و به روایتی حافظ ۱۰۰ هزار حدیث بوده و بر سند و متن تنها ۳۰۰ هزار حدیث، از احادیث اهل بیت وقوف داشته است.[۱۳] احاطه وی بر حدیث به اندازهای بود که آنگاه که یحیی بن صاعد از محدثان بغداد در سند روایتی در مورد شیخی که حدیث از او شنیده بود دچار خطا گشت، ابن عقده لغزش او را آشکار ساخت.[۱۴]
روایات تاریخی
وی بجز نقل حدیث، روایات تاریخی را نیز نقل کرده است و وجود عناوینی چون کتاب الشوری و کتاب یحیی بن الحسین بن زید و اخباره، در میان آثار مفقود او[۱۵] دال بر این مدعاست. بخش قابل توجهی از روایات تاریخی منقول در مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی نیز برگرفته از مرویات ابن عقده است.
مشایخ
ابن عقده از مشایخ بسیاری در کوفه و بغداد استماع کرد که از میان ایشان میتوان از ابراهیم بن ابی بکر بن ابی شیبه، احمد بن ابی خیثمه، حمید بن زیاد و علی بن حسن بن فضّال نام برد.[۱۶] خطیب، [۱۷] ذهبی، [۱۸] و خوئی[۱۹] فهرستی شامل برخی مشایخ ابن عقده را آوردهاند.[۲۰]
اعتماد محدثان شیعه و سنی
محدثانی از فرق مختلف از زیدی و امامی و سنی از ابن عقده روایت کردهاند. فهرستی از راویان وی را خطیب، ذهبی و اردبیلی آوردهاند.[۲۱] در میان افرادی که از ابنعقده روایت کردهاند محدثان مشهوری دیده میشوند؛ نظیر: کلینی، ابوغالب زراری، ابن جعابی، هارون بن موسی تَلَّعُکْبَری، ابن ابی زینب نعمانی، ابوالفرج اصفهانی، ابوالحسن دارقطنی، ابوالقاسم طبرانی، ابن عدی جرجانی و ابو حفص بن شاهین.[۲۲]
جایگاه در علم رجال
ابن عقده، خود به عنوان یک رجالی بین امامیه مطرح بوده و به جرح و تعدیل او در کتب رجالی ایشان اعتنا میشود.[۲۳] وی در بین امامیه مقبولیت عام داشته و بخش عمدهای از اصول شیعه را روایت کرده است. [۲۴] حدیث او به وفور در کتب اربعه وارد شده است. از قدمای امامیه، نعمانی، [۲۵] شیخ طوسی[۲۶] و نجاشی[۲۷] بر وثوق وی تأکید داشتهاند، ولی در قرون بعد علامه حلی[۲۸] و ابن داوود حلی[۲۹] ظاهراً تنها به جهت امامی نبودن، وی را در عداد ضعفا آوردهاند.
علمای اهل سنت
در میان علمای رجال اهل سنت ابوعلی حافظ او را مدح کرده است، [۳۰] لیکن برخی نیز وی را طعن کردهاند. با دقت در عبارات میتوان احتمال داد که عامل طعن و جرح او بیشتر اعتماد وی بر وجادات[۳۱] وگاه استغراب احادیث یا حتی تشیع او بوده است.[۳۲] اما در مورد صحت نسبتهایی چون تدلیس، حیله و کذب به وی، [۳۳] باید تردید کرد.
آثار
اثری با عنوان ذکر النبی (ص) منسوب به ابن عقده با ترجمه انگلیسی نبیه عبود در ۱۹۵۷م در «پاپیروسهای ادبیات عرب» در شیکاگو به چاپ رسیده است.[۳۴] این اثر احتمالاً همان است که طوسی از آن به عنوان ذکر النبی(ص) و الصخرة و الراهب و طرق ذلک، یاد کرده است.[۳۵]
جزئی از احادیث ابن عقده در ۶ برگ ضمن یک مجموعه در کتابخانه ظاهریه موجود است.[۳۶]
تفسیر القرآن؛ نجاشی[۳۷] نسخهای از آن را دیده است. ابن طاووس نیز نسخهای از آن را در اختیار داشته و در سعد السعود[۳۸] و محاسبة النفس[۳۹] از آن نقل کرده است.
الرجال؛ این کتاب که دربارهٔ راویان امام جعفر صادق(ع) تألیف شده بود[۴۰] به گفته طوسی در تألیف الرجال کلاً مورد استفاده وی قرار گرفته است.[۴۱] در مورد اطلاعاتی که به نقل از ابن عقده در رجال علامه حلی[۴۲] و ابن داوود، [۴۳]گاه دربارهٔ اصحاب امام صادق(ع) وگاه دربارهٔ اصحاب دیگر ائمه(ع)[۴۴] آمده، باید گفت از نسخ یا نسخه هایی اتخاذ شده که در قرن هقتم قمری موجود بودهاند؛ زیرا این اطلاعات در هیچ یک از منابع دیگر آن دو دیده نمیشود. ولی آن نسخه یا نسخهها به همراه کتاب الرجال، احتمالاً برخی دیگر از آثار رجالی ابن عقده را نیز شامل میشده است.[۴۵]
الولایة؛ در این کتاب مؤلف حدیث غدیر را از ۱۰۵ طریق گردآورده بوده است.[۴۶] ابوموسی مدینی (درگذشت۵۸۱ق) در تدوین مستدرک معرفة الصحابة ابن منده از این کتاب استفاده کرده است.[۴۷] ابن طاووس[۴۸] نیز نسخهای از آن را در دست داشته و فهرستی از طرق احادیث مندرج در آن را در طرائف [۴۹] آورده است.
آثار دیگر
افزون بر آنچه ذکر شد، ابن شهر آشوب[۵۰] و ابن طاووس[۵۱] سه اثر دیگر از ابن عقده تحت عناوین الدلائل، المجموع و تسمیة المشایخ در دست داشتهاند. در قرن های ششم و هفتم قمری آثار دیگری نیز از ابن عقده موجود بوده که تعیین هویت آنها نیاز به تحقیق بیشتری دارد.[۵۲]
موضوعات مرتبط: علوم قرآن و حدیث ، وبلاگ علوم قرآن و حدیث ، حدیث
برچسبها: احمد بن محمد بن سعید همدانی , ابن عقده , قاموس الرجال , مامقانی , تنقیح المقال دکتر مصطفوی | Dr. Mostafavi...
ما را در سایت دکتر مصطفوی | Dr. Mostafavi دنبال می کنید
برچسب : نویسنده : drmostafavia بازدید : 289 تاريخ : جمعه 17 آذر 1396 ساعت: 1:18