قراءات التمهید مرحوم علامه معرفت

قراءت قرآن مراحل گوناگون و متفاوتى را به خود ديده است:

مرحله اول:

در اين مرحله شخص پيامبر اكرم(ص) قرآن را بر اصحاب خويش «اقراء» مى فرمود. گروهى از اصحاب، قراءت قرآن را بى واسطه و به طور مستقيم از آن حضرت فراگرفتند; به عنوان مثال مى توان از على بن ابى طالب(ع)، عبدالله بن مسعود، عثمان، ابى بن كعب، زيد بن ثابت، معاذ بن جبل، و ديگران نام برد.

در طبقه بندى قرا، اين گروه را طبقه اول از قرا قرار داده اند كه قرآن را بر پيامبر عرضه نموده اند.
ذهبى در معرفة القراء طبقه اول قرا را به اين ترتيب ذكر مى كند:
1. عثمان بن عفان.
2. على بن ابى طالب.
3. ابى بن كعب.
4. عبدالله بن مسعود.
5. زيدبن ثابت.
6. ابو موسى اشعرى.
7. ابو الدرداء (1) .

مرحله دوم:
صحابه پيامبر در طبقه اول كه قرآن را از آن حضرت فراگرفته بودند، خود، به تعليم قرآن و قراءت آن بر ديگران مامور بودند.
پس از رحلت پيامبر اكرم(ص)، از ميان صحابه، بعضى به مقامات بلندى در قراءت رسيدند; به گونه اى كه قراءت آنان و مصاحفشان در ميان مسلمانان مشهور و معروف گرديد.
در بخش سوم به مصاحف بعضى از آنان، چون ابى بن كعب و عبدالله بن مسعود اشاره نموديم.
آن چه در دومين مرحله از فراگيرى قراءت قرآن - كه تعليم آن از سوى بعضى از صحابه صورت مى گرفت - مشهود بود، رواج قراءت هر يك از آنان در شهرهايى است كه در آن جا از نفوذ بيشتر و موقعيت بهترى برخوردار بوده اند.
در همين مرحله مى بينيم كه جهت مشخص نمودن هر قراءت، آن را به صاحب آن نسبت مى دهند; مثلا قراءت ابن مسعود، قراءت ابى، قراءت معاذ، قراءت ابوموسى و... ,.
بنابراين مشخصه اصلى اين مرحله، انتساب قراءت به اشخاص است و همين امر تفاوت آن را با مرحله بعد آشكار مى سازد.
در طبقه بندى قرا افرادى در طبقه دوم قراءت قرار گرفته اند كه قرآن را بر طبقه اول عرضه نموده اند.
نام دوازده تن از معروفين اين طبقه را ذهبى ذكر كرده است (2) .

مرحله سوم:
همان گونه كه در فصل چهارم از بخش چهارم ذكر شد، با گسترش و نفوذ اسلام به مناطق
مختلف و گرايش روز افزون افراد به اسلام و رونق تعليم و تعلم قرآن در ميان آنان، رفته رفته
دامنه اختلاف قراءت ها زياد گرديد; استنساخ مصاحف بى شمار به دست مسلمانان از يك سو و
رواج قراءت هر يك از صحابه در هر شهر از سوى ديگر، و آن چه را حذيفه در جنگ ارمنستان،
ميان سربازان عراقى و شامى مشاهده كرده بود، وى را بر آن داشت تا پيشنهاد متحد ساختن
قراءت هاى قرآن را به خليفه وقت (عثمان) بنمايد.
عثمان انجمنى را مركب از چند تن
تشكيل داد; قرآن ها از همه نقاط جمع آورى شدند و چند مصحف (به احتمال قوى پنج
مصحف) به صورت يك نواخت تنظيم گرديد.
هدف عثمان از اين اقدام، ايجاد وحدت در
قراءت قرآن بود و به همين جهت مصحف ها به چهار نقطه مهم، يعنى كوفه، بصره، شام و مكه
ارسال شد و يك نسخه نيز در مدينه مركز خلافت نگه داشته شد.
عثمان با هر مصحف، يك
قارى را نيز اعزام نمود.
فرستادگان عبارت بودند از: عبدالله بن سائب مخزومى (م حدودا 70
ق. ) به مكه، ابوعبدالرحمن سلمى (م 47 ق. ) به كوفه، عامر بن عبد قيس (م 55 ق. ) به بصره
و مغيرة بن شهاب مخزومى به شام.
زيد بن ثابت نيز قراءت مصحف مدينه را بر عهده گرفت.
از اين زمان به بعد را مى توان آغاز سومين مرحله و دوره قراءت قرآن به حساب آورد.
مشخصه
اصلى اين دوره انتساب قراءت ها به شهرهاست كه به آن قراءت «امصار» اطلاق شده است (3) .
در اين مرحله، قراءت قرآن از انحصار اشخاص خارج گرديد و اگر اختلافاتى در قراءت بروز
مى كرد، از آن تعبير به قراءت كوفه، يا قراءت بصره يا قراءت شام و... ,مى گرديد.
ناگفته نماند
گرچه عثمان هدفش، اتحاد قراءت هاى مختلفى بود كه به وجود آمده بود، اما دستور داده بود
عبارات به صورتى نوشته شوند كه قابليت پذيرش وجوه مختلف قراءت را داشته باشند و در
مواردى كه چنين امرى امكان پذير نبود، موارد اختلافى، در هر يك از مصحف ها به يك
صورت نوشته مى شد; تا قراءت هاى معتبر در مجموع مصحف پخش گردند (4) .
كار متحد
ساختن مصاحف در دهه سوم هجرت به سال 25 هجرى اتفاق افتاد.

مرحله چهارم:
هنوز مدتى از توحيد مصاحف و يكپارچگى قراءت ها نگذشته بود كه ميان هر يك از
مصحف هاى ارسالى به شهرها، اختلاف قراءت به وجود آمد.
نيمه دوم قرن اول هجرى در
حالى آغاز گرديد كه طبقه اول از قراى قرآن (آنان كه قرآن را بى واسطه از پيامبر فراگرفته
بودند) و بسيارى از قاريان ممتاز كه يا خود داراى مصحف معروفى بودند و يا در جريان
جمع آورى قرآن در زمان خليفه اول و توحيد مصاحف در زمان خليفه سوم نقش مهمى ايفا
كرده بودند، از دنيا رفته و نسلى نو از حافظان و قاريان قرآن به ميدان آمده بودند.
نگاهى به تاريخ وفات اين گروه، در تبيين شرايط جديد حاكم بر مرحله چهارم قراءت قرآن
بسيار سودمند است:

على بن ابى طالب(ع) (40 ق. )

ابوبكر (12 ق. )
عمر (23 ق. )
ابى بن كعب (29 يا 33 ق. )

عبدالله بن مسعود (32 ق. )
ابوالدرداء (32 ق. )
عثمان (35 ق. )

معاذ بن جبل (33 ق. )
حذيفة بن يمان (35 ق. )
ابوموسى اشعرى (44 ق. )

زيدبن ثابت (45ق. )
ابوعبدالرحمن سلمى (47 ق. ) ابن عباس (68 ق. ).
بدين ترتيب روشن مى شود كه در اين مرحله نسلى از قاريان، كه بسيارى از آنان پيامبر
اكرم(ص) را درك كرده بودند، از دنيا رفته اند و قراءت قرآن به نسلى ديگر منتقل گشته است.
با همه دقتى كه در نگارش مصاحف عثمانى به عمل آمد، اين مصاحف ويژگى هايى داشت كه
در پديد آمدن دوباره اختلاف قراءات بسيار مؤثر بود.
عوامل ديگرى نيز منشا اختلاف
قراءت ها بودند كه به زودى از آنها سخن خواهيم گفت.
به سرعت در هر شهرى گروهى از قرا به
وجود آمدند كه با توجه به مصحف عثمانى موجود نزد خودشان، قراءت قرآن را از صحابه
دريافت نموده بودند كه صحابه نيز به نوبه خود از پيامبر قراءت را فرا گرفته بودند.
ابن جزرى و دكتر عبدالهادى الفضلى قاريان شهرها در اين مرحله را ذكر نموده اند كه با
تصرف مختصرى در كلام آنان به برخى از قاريان اشاره مى كنيم:

الف) مدينه

معاذبن حارث (م 36 ق. )، سعيدبن مسيب (م 94 ق. )، عروة بن زبير (م 95 ق. )، عمربن
عبدالعزيز (م 101 ق. )، عطاءبن يسار (م 103 ق. ).

ب) مكه

عبيدبن عميرات (م 74 ق. )، مجاهدبن جبر (م 103 ق. ).

ج) كوفه

عمروبن شرحبيل (م پس از 60 ق. )، علقمة بن قيس (م 62ق. )، مسروق بن اجدع (م 63 ق. )،
ابوعبدالرحمن عبدالله بن حبيب سلمى (م 74 ق. )، زربن حبيش (م 82 ق. )، سعيدبن جبير
(م 95 ق. )، ابراهيم بن يزيد نخعى (م 62ق. ).

د) بصره

عامربن عبدقيس (م حدود 55 ق. )، ابوالعاليه رفيع بن مهران رياحى (م 90
ق. )، يحيى بن
يعمر عدوانى (م 90 ق. )، نصربن عاصم ليثى (م قبل از 100 ق. ).
ه ) شام

مغيرة بن ابى شهاب مخزومى (م پس از 70 ق. ) و خليد بن سعد (5)

موضوعات مرتبط: علوم قرآن و حدیث ، علوم قرآن ، وبلاگ علوم قرآن و حدیث ، آشنایی با مفاهیم کلی علوم قرآنی
برچسب‌ها: التمهید , محمد هادی معرفت , علوم قرآن و حدیث , تاریخ قراءات قرآن , تاریخ قرائات قرآن دکتر مصطفوی | Dr. Mostafavi...