قسم صریح و غیر صریح (مبادی العربیه 4)

قسم صریح و غیر صریح چیست؟

به طور كلى قسم را مى‏توان يكى از سازوكارهاى تأكيد در كلام دانست كه به انگيزهزدايش شك و ترديد مورد استفاده متكلم قرار مى‏گيرد. البته نوع كلام (جمله) از اهميّتويژه‏اى برخوردار است، ولى كافى به نظر نمى‏رسد. آنچه در تحليل سخن به ما در شناختقسم مدد مى‏رساند حالت قصدى متكلم است.

ساختار و گونه‏ هاى قسم

هرچند نحويان در بحث از حروف مفرده و ادات شرط و نيز در بحث از اجتماع شرط وقسم، به قسم اشاره داشته‏اند، ولى به طور جداگانه و مستقل به اين مقوله چالشى نپرداخته‏اند.قسم تنها به عنوان مؤكد مورد نظر نحويان و علماى علم بيان قرارگرفته است. همين امر باعث شده است تا بيشتر مترجمان قسم را با تأكيد اشتباه بگيرند و از تمايز معناشناختى آنغفلت كنند.

به طور متعارف و معمول، قسم از دو پاره‏گفتار تشكيل مى‏شود: قسم و جواب قسم.معمولاً اين دو پاره‏گفتار باهم تركيب و مكمّل يكديگر مى‏شوند. عناصر تشكيل دهنده جملهقسم عبارتند از: مقسم، مقسمٌ‏به و مقسمٌ‏له. آيات 1 تا 4 سوره مباركه ياسين نمونه بارز قسم است كه مى‏فرمايد: «يس. وَ الْقُرْآنِ الْحَكيمِ. اِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ. عَلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ».

در اين آيه‏ها «وَالْقُرْآنِ الْحَكيم» جمله قسم است و «اِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ» جواب قسم. نمونهديگر آيه 72 سوره شريفه حجر است كه مى‏فرمايد: «لَعَمْرُكَ اِنَّهُمْ لَفى سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ» لَعَمْرُكَقسم است و اِنَّهُمْ لَفى سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ جواب قسم. توجّه داشته باشيم كه جمله قسم گاهاسميه است و گاه فعليه. چنانچه جمله قسم اسميه باشد (15-72)، در آن صورت «لَعَمْرُكَ» كهمركب از مبتدا و خبر است، خبر آن محذوف است. تقدير اين گروه واژه «لَعَمْرُكَ قَسَمى»است. در اينجا مبتدا نقش مقسمٌ‏به را ايفا مى‏كند. البته ذكر يا حذف هر يك از دوپاره گفتار اعماز قسم يا جواب قسم تحت شرايط خاص و حسب مقتضيات گفتمانى صورت مى‏پذيرد.

در شرايطى كه جمله قسم فعليه باشد، در آن صورت جمله از سه عنصر يعنى فعل قسم،مقسمٌ به (موجودى كه به آن قسم ياد مى‏شود) و ادات قسم (واژكى كه معناى قسم را بهمُقسمٌ‏به ربط مى‏دهد)، تشكيل خواهد شد. در مثال فوق از سوره مباركه يس «الْقُرْآنِ الْحَكيمِ»،مقسمٌ‏به؛ «وَ» واژك قسم است و فعل قسم كه «اُقسم» است در اين آيه محذوف است.

در بيشتر موارد، ذكر هر دو پاره‏گفتار (قسم و جواب قسم) نشان‏دهنده قسم صريح يامظهر است. نمونه قسم مظهر آيه آغازين سوره شريفه تين است. اين مدعا لزوماً بدين معنانيست كه در قسم مظهر هميشه قسم و جواب قسم ذكر مى‏شوند، بلكه در مواردى قسم مذكور ولى جواب قسم محذوف مى‏شود. آيه‏هاى آغازين سوره‏هاى «فجر» و «ق»نمونه‏هايى از اين نوع قسم مظهرند.

چنانچه متكلم قسم را از كلام حذف كند و فقط به جواب قسم اكتفا كند، در آن صورت بهچنين (پاره) گفتارى قسم مضمر يا مقدّر گفته مى‏شود. البته اين تنها مشخصه قسم مضمرنيست، چه بسا در مواردى ديده مى‏شود كه در قسم مضمر، معنا بر قسم محذوف دلالتمى‏كند. و بالأخره اينكه واژگانى در زبان (قرآن) هستند كه به ظاهر نشانگر قسم نيستند، ولى از آثار و ويژگى قسم برخوردارند. اين گونه واژگان، شبه قسم را در كلام به وجود مى‏آورند.نمونه‏هايى از اين سه نوع قسم در قرآن كريم به وفور ديده مى‏شود، ولى به جهت محدوديتبحث، در بخش بررسى ترجمه به ذكر شمارى از آنها پرداخته خواهد شد.

شيوه‏ هاى قسم

قسم به عنوان روش بيان كلام قاطع و بليغ مورد توجه زبان‏شناسان، علماى علم كلام وبلاغت و نيز فلاسفه زبان قرار گرفته است. قرآن‏پژوهان بر اين باورند كه در قرآن براى قسماز الفاظ و شيوه‏هاى گوناگونى استفاده شده است. اين الفاظ و شيوه‏ها عبارتند از:

1. واژك‏هاى قسم (ادات قسم) مانند: «و ، ل ، ت ، ب»

2. كاربرد آليت،

3. ادات تأكيد مانند تركيب دو واجِ ل + ن

4. سياق كلامى،

5. واژگان شبه قسم

توجه داشته باشيم، با وجود اينكه در قسم از ادات تأكيد استفاده مى‏شود، ولى اين اداتمحدود به دو واج ( ل - ن) مى‏شود كه نهايتاً قسم مضمر را در پى خواهند داشت. كاربرد اداتتأكيدى ياد شده به منظور اداى قسم انجام مى‏شود نه صرف تأكيد. بنابراين در برگردان فارسىو انگليسى آيه‏هايى كه در برگيرنده قسم مضمرند استفاده از سازوكار تأكيد منجر به اختلافدر نظام معنايى پيام مى‏شود.

قسم صريح (مظهر)

در قسم مظهر، به طور معمول دو عنصر اصلى يعنى جمله قسم و جواب قسم ذكرمى‏شوند. در نظر داشته باشيم در اين نوع قسم گاهى يك يا چند واحد زبانى حذف مى‏شود.نمونه‏هاى قسم صريح در قرآن بسيارند ولى به دليل محدوديت بحث و پرهيز از اطاله وتكرار كلام به ذكر و بررسى هشت مورد پرداخته مى‏شود. خاطر نشان مى‏شود، گزينش آيه‏هابدون هدف قبلى و به صورت تصادفى صورت گرفته است. در آغاز هر نمونه، ابتدا به ذكرآيه، سپس برگردان‏هاى فارسى و انگليسى آن و سرانجام به بررسى و ارزشيابى متون ترجمهشده پرداخته خواهد شد.

1. 1ـ «يس. وَ الْقُرْآنِ الْحَكيمِ. اِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلينَ. عَلىصِراطٍ مُسْتَقيمٍ» (يس، 1 - 4)
يا ـ سين. سوگند به قرآن، كتاب حكمت آموز كه تو[اى محمد(ص)] از پيامبران الهى هستى كه مردم را به راهراست هدايت مى‏كنى؛ (صفارزاده، ص 1021)

يا ـ سين، سوگند به قرآن حكمت آموز كه قطعاً تو از(جمله) پيامبرانى، بر راهى راست. (فولادوند)

يا ـ سين. سوگند به قرآن حكمت‏آموز كه تو ازپيامبرانى و در راه راست. (پورجوادى)

قسم مضمر (مقدّر)

پيشتر در مورد قسم مضمر (مقدّر) يا پنهان، به صورتى كوتاه نكاتى مطرح شد. در اينجا به ذكر نمونه‏هايى از اين نوع قسم و معضلات تشخيص و تقدير آن پرداخته مى‏شود.

1. 2ـ «لَعَمْرُكَ إِنَّهُمْ لَفِى سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ» (حجر، 72)

سوگند به جان عزيزت اى پيامبر، كسانى كه عذاب برآنها نازل شد، شديداً در بى‏خبرى و مستى حيران وسرگردان بودند، (صفارزاده، ص 575)
به جان تو سوگند كه اينها در مستى خود سرگردانبودند. (فولادوند)
به جان تو سوگند كه اينها در مستى خود سرگردانند.(پورجوادى)

شبه قسم

در مقال قرآن، واژگان ويژه‏اى مانند: «كتب» يا «تأذّن» وجود دارند كه معنا و مفهوم قسم رابه مخاطب انتقال مى‏دهند. به اين گونه پاره‏گفتارهاى كلامى كه در برگيرنده واژگان مذكورباشند شبه قسم گفته مى‏شود. به جهت عينيّت بخشيدن به اين موضوع به دو آيه ذيل توجّه دكنيد:

1-3 «وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكَ لَيَبْعَثَنَّ عَلَيْهِمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَن يَسُومُهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ إ...» (اعراف، 167)
و اى پيامبر! يادآور باش: زمانى را كه آفريدگار ـ پروردگارت اعلام فرمود كه تا قيامت برقوم يهود كسانى را خواهد گماشت كه مدام به آنها عذاب دردناك بچشانند؛ ...(صفارزاده،ص360)

و (ياد كن) هنگامى كه پروردگارت اعلام داشت كه تا روز قيامت برآنان (يهوديان) كسانىرا خواهد گماشت كه بديشان عذاب سخت بچشانند. (فولادوند)

هنگامى كه پروردگارت اعلام كرد تا روز قيامت كسى را بر آنها بگمارد كه به طور مداومآنها را در عذاب سختى قرار دهد. (پورجوادى)

منبع: مقاله ی ضرورت تقدير قَسَم مضمر و شبه قَسَم در ترجمه فارسى و انگليسى قرآن كريم، جلال‏الدين جلالى

موضوعات مرتبط: علوم قرآن و حدیث ، وبلاگ علوم قرآن و حدیث ، زبان عربی (مبادی العربیه 4)
برچسب‌ها: قسم صریح , قسم غیر صریح , آموزش نحو عربی , مبادی العربیه 4 , رشته علوم قرآن و حدیث دکتر مصطفوی | Dr. Mostafavi...