فرق بين كم خبريه و كم استفهاميه

بحث مفصل

اقسام «کَمْ»

نخستین واژه از کنایات عدد «کَم» است. در زبان عربی دو نوع «کَم» وجود دارد:

۱. «کَم» استفهامیه: برای استفهام و پرسش از یک عدد مبهم به کار می‌رود و معادل واژه «چند» در زبان فارسی است؛ برای نمونه اگر بخواهیم از تعداد دانشجویان یک کلاس سؤال کنیم، می‌گوییم: «کَم طالباً في الصَّفِّ؟»؛ چند دانشجو در کلاس وجود دارد؟ در این عبارت «کَم» استفهامیه است. یا در جمله «کَم کتاباً قرأتَ؟»؛ چند تا کتاب خوانده‌ای؟ نیز «کَم» استفهامیه است.

۲. «کَمْ» خبریه: برای بیان تعداد زیاد به کار می‌رود و معادل «چه بسیار» در زبان فارسی است؛ مانند: «کَمْ عالمٍ رأیتُ»؛ چه بسیار دانشمند دیده‌ام! یا «کَم ساعَةٍ نِمْتُ»؛ چقدر خوابیدم! در این دو جمله «کَم» برای استفهام به کار نرفته است، بلکه گوینده زیادی تعداد دانشمندانی را که دیده و زیادی ساعتهای خواب خود را بیان می‌کند.

صدارت‌طلبیِ «کَم»

واژه «کَم»، اعم از استفهامیه و خبریه، صدارت‌طلب است؛ یعنی، باید در صدر جمله بیاید و نباید واژه‌ای بر آن مقدم شود. تنها دو نوع واژه می‌توانند پیش از «کَم» بیایند: یکی حرف جرّ است؛ مانند: «بِکَمْ توماناً اِشتریْتَ الکتابَ؟»؛ این کتاب را چند تومان خریدی؟ در اینجا چون جارّ و مجرور همانند یک واژه است، تقدیم حرف جرّ بر «کَم» اشکالی ندارد. دیگری مضاف است؛ زیرا مضاف و مضافٌ‌الیه نیز همچون یک واژه‌اند و تقدیم مضاف بر «کَم»، صدارت‌طلبی آن را خدشه‌دار نمی‌کند؛ مانند: «کتابَ کَم عالِمٍ قَرَأتُ.»؛ کتاب چه بسیار دانشمندانی را که خوانده‌ام.

احکام تمییز «کَم» استفهامیه

الف) اعراب تمییز «کَم» استفهامیه

تمییز «کَم» استفهامیه در حالت معمول مفرد و منصوب است؛ مانند: «کَمْ کتاباً قرأتَ؟» یا «کَم تلمیذاً في الصَّفِّ؟». اما اگر بر «کَم» حرف جرّی وارد شود، هم می‌توان تمییز آن را مفرد و منصوب و هم می‌توان مجرور کرد؛ برای نمونه می‌توان گفت: «بِکَم توماناً اِشْتَرَیتَ الکتابَ؟» و هم: «بِکَم تومانٍ اِشتَرَیتَ الکتابَ؟». در حالت دوم (حالت جرّ) «تومانٍ» مجرور به حرف «مِنْ» مقدّری پس از «کَم» است؛ یعنی، در واقع جمله به صورت «بِکَمْ مِنْ تومانٍ اِشتَرَیتَ الکتابَ؟» فرض می‌شود، ولی «مِنْ» ظاهر نمی‌شود.

بنا بر این در حالت نخست «توماناً» تمییز و منصوب است و در حالت دوم «تومانٍ» مجرور به حرف جرّ «مِن» مقدّر است و جارّ و مجرور حاصل (مِن تومانٍ) متعلق به واژه‌ای محذوف است که روی‌هم‌رفته حال برای «کَم» فرض می‌شود.

گفتنی است که «مِن» مقدّر در اینجا، بیانیه است و برای تبیین «کَم» آمده است. پیش‌تر گذشت که جار و مجرور یا ظرفی که معرفه را توضیح می‌دهد، حال محسوب می‌شود. بنا بر این چون «کَم»‌ نکره تامّه است و نکره تامّه حکم معرفه را دارد، «کَم» حکم معرفه را دارد؛ یعنی، جارّ و مجرور (من تومانٍ) در مجموع یک واژه معرفه را توضیح می‌دهد و حال محسوب می‌شود.

ب) فاصله میان «کَم» استفهامیه و تمییز آن

گاه واژه‌هایی میان «کَم» استفهامیه و تمییز آن فاصله می‌اندازند که بیش‌تر جار و مجرور یا ظرف هستند؛ مانند: «کَم في الصّفّ تلمیذاً؟» یا «کَم عندَكَ کتاباً؟». گاه فعل نیز بین «کَم» استفهامیه و تمییز آن فاصله می‌اندازد که کاربرد آن کمتر است؛ مانند: «کَم جاءَكَ رَجُلاً؟».

ج) حذف تمییز «کَم» استفهامیه

تمییز «کَم» استفهامیه را به شرط وجود قرینه می‌توان حذف کرد؛ برای نمونه در ترجمه عربی جمله «چقدر پول داری؟» می‌توان گفت: «کَم مالُكَ؟» یا «کَم نُقودُكَ؟». روشن است که در این جملات تمییز «کَم» نیامده و اصل آن‌ها «کَم توماناً مالُكَ؟» یا «کَم توماناً نُقودُكَ؟» بوده است، ولی به دلیل وجود قرینه، آمدن «توماناً» لازم نیست.

همچنین اگر از کسی بپرسیم: «کَم سَفَرُكَ؟»؛ سفرت چقدر طول کشید؟ در اصل پس از «کَم» واژه‌ای دالّ بر زمان وجود داشته و حذف شده است؛ یعنی اصل جمله «کَم یَوماً سَفَرُكَ؟» بوده، ولی گوینده برای اختصار «یَوماً» را نیاورده است؛ زیرا شنونده درمی‌یابد که واژه پس از «کَم» چیزی از جنس زمان است.

احکام تمییز «کَم» خبریه

الف) اعراب تمییز «کَم» خبریه
تمییز «کَم» خبریه اغلب به صورت مفرد و مجرور است؛ گاه مجرور به اضافه و گاه مجرور به «مِنْ»؛ برای نمونه در عبارت «کَم کتابٍ قَرأتُ.»؛ چقدر کتاب خواندم، «کتاب» مفرد و مجرور است. همین جمله را می‌توان به صورت «کَم مِن کتابٍ قَرأتُ.» نیز بیان کرد؛ یعنی، تمییز آن را به صورت مجرور به حرف جرّ «مِن» آورد.

همچنین در دعای کمیل آمده است: «کَم مِن قَبیحٍ سَتَرْتَهُ!»؛ چه بسیار کار زشتی که پوشاندی. در این جمله واژه «قَبیحٍ» مجرور به «مِن» شده است.
همچنین در آیه مبارک ﴿كَم مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾۱، واژه «فِئَةٍ» مجرور به «مِن» شده است.

روشن است که اگر تمییز پس از «کَم» خبریه به صورت مجرور بیاید، مضافٌ‌الیه است، اما اگر تمییز مجرور به حرف جرّ «مِن» باشد، همچون «کَم مِن عالِمٍ لَقِیتُ!»، چنین ترکیب می‌شود: «مِن عالمٍ»: جار و مجرور، متعلق به محذوف، در محلّ نصب، حال برای «کَم». در اینجا چون جار و مجرور، «کَم» را توضیح می‌دهد، برای آن حال محسوب می‌شود.

نکته دیگر این‌که معمولاً تمییز «کَم» خبریه مفرد است، اما گاه به صورت جمع نیز می‌آید؛ مانند: «کَم کُتُبٍ قَرأتُ!»؛ چه بسیار کتابهایی که خواندم. اما مفرد آوردن تمییز «کَم» خبریه، چه به صورت مضافٌ‌الیه و چه به صورت مجرور به «مِن»، فصیح‌تر و بهتر است.

ب) حذف تمییز «کَم» خبریه

تمییز «کَم» خبریه را نیز همانند تمییز «کَم» استفهامیه می‌توان حذف کرد؛ یعنی، اگر شنونده از روی قراینی که در کلام وجود دارد، دریابد که تمییز چیست، آوردن آن لازم نیست؛ برای نمونه اگر فردی از خواب بیدار شود و ببیند که خوابش زیاد طول کشیده است، با حالت تعجب می‌گوید: «کَم نِمْتُ!»؛ چقدر خوابیدم. در این عبارت «کَم» خبریه است و به رفع ابهام نیاز دارد، اما واژه‌‌ای که برطرف‌کننده ابهام است (تمییز)، حذف شده است؛ زیرا شنونده خود می‌تواند دریابد که منظور او «کَم ساعَةٍ نِمتُ» است.

ج) فاصله میان «کَم» خبریه و تمییز آن

گاه میان «کَم» خبریه و تمییز آن واژه‌هایی فاصله می‌اندازند. روشن است که در این حالت به خاطر وجود فاصله، مجرور کردن تمییز از طریق اضافه «کَم» به آن ممکن نیست، بنا بر این یا باید تمییز را منصوب و یا مجرور به «مِن» کرد؛ برای نمونه در عبارت «کَم فَضلٍ لَكَ يا عليُّ!»، اگر بخواهیم عبارت ندا را میان «کَم» و تمییز آن قرار دهیم، باید بگوییم: «کَم لَكَ یا عليُّ فَضلاً!» که در این صورت «فَضلاً» در مقام تمییز منصوب می‌شود. همچنین می‌توان گفت: «کم لَكَ یا عليُّ مِن فضلٍ»، ولی نمی‌توان گفت: «کَم لَكَ یا عليُّ فَضلٍ».

همچنین در عبارت «کَم عِندَكَ دِرهماً»، نمی‌توان «دِرهم» را مضافٌ‌الیه و مجرور کرد؛ زیرا با وجود «عِندَكَ»، «کَم» نمی‌تواند به «دِرهم» اضافه شود، بلکه باید تمییز را مجرور به «مِن» کرد و گفت: «کَم عِندَكَ مِن دِرهمٍ».

گفتنی است که در عبارتی همچون «کَم عِندَكَ دِرهماً» با توجه به قراین درمی‌یابیم که مراد استفهام است یا اِخبار.

نکته
اگر واژه‌ای که میان «کَم» خبریه و تمییز آن فاصله انداخته است، فعلی متعدی و «کَم» معمول آن فعل باشد، منصوب کردن تمییز جایز نیست، بلکه تنها باید مجرور به «مِن» شود؛ برای نمونه جمله «کَم کتاباً اِشتَرَیتَ.» را نمی‌توان به صورت «کَم اِشتَرَیتَ کتاباً.» بیان کرد، بلکه باید گفت: «کَم اِشتَرَیتَ مِن کتابٍ»؛ علّت آن است که اگر گفته شود: «کَم اِشتَرَیتَ کتاباً.»، ممکن است شنونده تصور کند که «کتاباً» مفعولٌ‌به برای «اِشتَرَیتَ» است، در حالی که غرض گوینده آن است که «کتاباً» تمییزِ «کَم» باشد. در اینجا «کَم» مفعولٌ‌بهِ «اِشتَرَیتَ» است.

یا در آیه مبارک ﴿کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنّاتٍ وَ عُیُونٍ﴾،۱ «جَنّات» ابهام «کَم» را رفع کرده و به صورت مجرور به «مِن» آمده است؛ زیرا میان «کَم» و «جَنّات»، فعل متعدیِ «تَرَکُوا» قرار گرفته است و «کَم» مفعولٌ‌به مقدم آن است. بنا بر این در اینجا باید تمییز را به صورت مجرور به «مِن» آورد.

چکیده

 کنایات عدد در زبان عربی سه واژه هستند: ۱. «کَمْ» که نسبت به دو واژه دیگر پرکاربردتر است؛ ۲. «کَأیِّنْ»؛ ۳. «کَذا».

 در زبان عربی دو نوع «کَم» وجود دارد:

۱. «کَم» استفهامیه؛ که برای پرسش از یک عدد مبهم به کار می‌رود و معادل واژه «چند» در فارسی است.

۲. «کَمْ» خبریه؛ که برای بیان تعداد زیاد به کار می‌رود و معادل «چه بسیار» در فارسی است.

 تمییز «کَم» استفهامیه در حالت معمول مفرد و منصوب است، اما اگر بر «کَم» استفهامیه حرف جرّی وارد شود، هم می‌توان تمییز آن را مفرد و منصوب و هم مجرور آورد.

 تمییز «کَم» استفهامیه را به شرط وجود قرینه می‌توان حذف کرد.

 گاه واژه‌هایی میان «کَم» استفهامیه و تمییز آن فاصله می‌اندازند که بیش‌تر جار و مجرور یا ظرف هستند. گاه نیز فعل میان «کَم» استفهامیه و تمییز آن فاصله می‌اندازد.

 تمییز «کَم» خبریه بیش‌تر به صورت مفرد و مجرور است: گاه مجرور به اضافه و گاه مجرور به «مِنْ».

 تمییز «کَم» خبریه را نیز، همانند تمییز «کَم» استفهامیه، به شرط وجود قرینه می‌توان حذف کرد.

 تمییز «کَم» خبریه مفرد است، اما گاه به صورت جمع نیز می‌آید.

 گاه میان «کَم» خبریه و تمییز آن واژه‌هایی فاصله می‌اندازند. در این حالت به خاطر وجود فاصله مجرور کردن تمییز از طریق اضافه «کَم» به آن ممکن نیست. بنا بر این یا باید تمییز را منصوب و یا مجرور به «مِن» کرد. همچنین اگر واژه‌ای که میان «کَم» خبریه و تمییز آن فاصله انداخته است، فعلی متعدی باشد و «کَم» معمول آن فعل باشد، منصوب کردن تمییز جایز نیست، بلکه تنها باید به صورت مجرور به «مِن» به کار رود.

موضوعات مرتبط: علوم قرآن و حدیث ، وبلاگ علوم قرآن و حدیث ، آزمون دکتری علوم قرآن و حدیث ، زبان عربی (مبادی العربیه 4)
برچسب‌ها: فرق بين كم خبريه و كم استفهاميه , فرق كم خبريه و كم استفهاميه , تفاوت كم خبريه و كم استفهاميه , کم خبریه , کم استفهامیه دکتر مصطفوی | Dr. Mostafavi...